محمدابراهیم آیتی
| نویسنده و مورخ شیعه | |
|
| |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| زادگاه | بیرجند |
| تاریخ وفات | ۱۷ مهر ۱۳۴۳ش |
| محل دفن | قبرستان ابوحسین، قم |
| شهر وفات | تهران |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | شیخ هاشم قزوینی • ادیب نیشابوری • میرزا مهدی اصفهانی |
| محل تحصیل | مدرسه معصومیه بیرجند • حوزه علمیه مشهد • دکتری فلسفه اسلامی در دانشگاه تهران |
| تألیفات | اندلس یا تاریخ حکومت مسلمین در اروپا • بحثی درباره مرجعیت و روحانیت • بررسی تاریخ عاشورا • سرمایه سخن • سیمای علی از مسجدالحرام تا مسجد کوفه و ... |
| سایر | پژوهش در تاریخ اسلام • |
محمدابراهیم آیتی (۱۲۹۴ش–۱۳۴۳ش)نویسنده و مورخ شیعه، نویسنده کتاب تاریخ آندلس و کتاب تاریخ پیامبر اسلام و نیز مترجم تاریخ یعقوبی به زبان فارسی. او علاوه بر تحصیلات حوزوی دارای مدرک دکتری فلسفه اسلامی از دانشگاه تهران بود. آیتی از روحانیون فعال در عرصه‌های علمی، پژوهشی و فرهنگی بود و نزد اهل علم و فرهنگ صاحب جایگاه و احترام بود. او در مهر ۱۳۴۳ شمسی بر اثر تصادف رانندگی درگذشت. کتاب تاریخ پیامبر او برگزیده اولین دوره کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شد.
زندگی و تحصیلات
محمدابراهیم آیتی در روستای گازار بیرجند زاده شد. پدرش شیخ محمد قائنی (د ۱۳۴۲) پیش نماز گازار بود. او از هفت سالگی به مکتب رفت و مقدمات ادب عرب را تا پایان کتاب هدایه نزد پدر فرا گرفت. در این اوان پدرش در گذشت و او نزد ملا عبدالله گازاری و ملا ابراهیم بویگی به خواندن شرح الفیه ابن مالک و سیوطی و شرح جامی مشغول شد.
آیتی در سیزده سالگی با اجازه مادر برای ادامه تحصیل به بیرجند سفر کرد و در مدرسه معصومیه بیرجند، حاشیه ملا عبدالله، بخشی از شرح شمسیه، شرح نظام، مغنی اللبیب، مطول تفتازانی، معالم الاصول، تبصره علامه حلی و شرح لمعه را نزد مدرسان زیر فرا گرفت:
- شیخ محمدباقر بیرجندی
- شیخ محمدحسین آیتی
- شیخ غلام‌رضا فاضل
- شیخ محمد علی ربانی
- ملا محمد دهکی
هجرت به مشهد رضوی
آیتی در ۱۸ سالگی به مشهد رفت و در مدرسه باقریه، دروس سطح حوزه را نزد استادانی همچون شیخ هاشم قزوینی، شیخ مرتضی قزوینی، سید حسین سبزواری، ادیب نیشابوری و شیخ حسن پایین خیابانی فرا گرفت.
او به مدت دو سال نیز در درس خارج فقه و اصول میرزا مهدی اصفهانی حاضر شد و نیز از درس شرح منظومه آقا میرزا مهدی شهیدی عسکری بهره برد و درس شرح منظومه را نزد میرزا مهدی بن آقا بزرگ حكیم فرا گرفت.
وی در این زمان به تحصیل علم هیئت٬ زبان انگیسی٬ تاریخ و تفسیر نیز پرداخت و تبحر پیدا کرد. نیز متون عالی فلسفه قدیم از قبیل شرح الاشارات و کتاب الشفای بوعلی و الاسفار الاربعه صدر المتالهین ملاصدرای شیرازی را فرا گرفت.
با آغاز دوران اختناق رضاخانی و تعطیلی حوزه های علمیه٬ آیتی به زادگاهش بازگشت و از ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۹ ش در آنجا به وعظ، تبلیغ و تدریس پرداخت. سپس راهی تهران شد.
ورود به دانشگاه تهران
آیتی در مهر ۱۳۳۴ش، دعوت بدیع الزمان فروزانفر، رییس دانشکده معقول و منقول و مؤسسه وعظ و تبلیغ اسلامی دانشگاه تهران را پذیرفت و در آن دانشکده به تدریس تاریخ اسلام، تاریخ تمدن اسلام، فقه و فقه الحدیث در مقاطع گوناگون پرداخت.
آیتی هم زمان با تدریس، در دانشگاه ادامه تحصیل داد و در سال ۱۳۴۰ش در رشته فلسفه اسلامی از دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران دکتری گرفت. پایان‌نامه او در موضوع مقولات و آراء مربوط به آن بود.
آیتی همچنین با دوستان علاقه‌مند به امور فرهنگی، به نشر کتاب روی آورد و و با همکاری آنان سازمانی به نام شرکت انتشار را تأسیس کرد.
انجمن ماهانه دینی
سالهاى ۱۳۲۹ تا ۱۳۴۱ با همکاری محمد ابراهيم آيتى و استاد شهيد مطهری محفلى به صورت ماهانه در تهران برگزار می شد که به نام «انجمن ماهانه دينى» شهرت پیدا کرد. در این انجمن سخنرانی به سخنرانی می پراختند. کسانی چون شهید بهشتی و آیت الله طالقانی نیز در این انجمن حضور داشتند. سخنرانى هایی ايراد می شد که بعدها به صورت سه جلد كتاب به نام گفتار ماه منتشر شد.
وفات
آیتی در ۵۱ سالگی بود که در حالی که به جلسه تفسیر قرآن در شمیرانات می رفت٬ اتومبیلش به تیر برقی که به خاطر تعریض خیابان در وسط جاده مانده بود، برخورد کرد. او چندین روز در بیمارستان بستری شد تلاش پزشکان و دعای دوستداران کارگر نشد و آیتی در روز ۱۷ مهر ۱۳۴۳ش جان به جان آفرین تسلیم کرد.
پیکر او پس از تشییع باشکوه در تهران به قم حمل شد و به دستور آیت الله مرعشی نجفی در قبرستان ابوحسین به خاک سپرده شد.
روش پژوهشی
آیتی در تحقیق علوم دینی و حوزوی و دانش‌های دیگر، از روش‌های نو پژوهش علمی بهره گرفته است. او با روش جدید به پژوهش در تاریخ اسلام پرداخته است. او در کتاب بررسی تاریخ عاشورا، کار عمده محقق را تمییز مدارک معتبر از غیرمعتبر دانسته است. او خود با تکیه بر شیوه جدید تاریخ‌نگاری، با دید انتقادی منابع را مورد بررسی قرار داد. او بارها خاطر نشان کرد که مورخ باید از احتمال تحریف تاریخ آگاه باشد و کار تاریخ‌نویسان و پژوهشگران پیشین را با دیده تردید بنگرد. به اعتقاد او نتیجه پژوهش در تاریخ، آشکار شدن علل پیشرفت و سعادت و کشف دلایل بدبختی و زبونی ملت‌ها است.
نگاه دیگران
مرتضی مطهری درباره توان علمی و میزان اطلاعات تاریخی آیتی گفته است:
- آقای آیتی مورخی است که نسبت به تاریخ صدر اسلام، من به جرئت می‌توانم بگویم در همه تهران، و شاید همه کشور کسی را نداریم که به تاریخ صد ساله اول اسلام مثل آقای آیتی احاطه داشته باشد. کسی مثل او نیست که جزئیات این قسمت از تاریخ احاطه و اطلاع داشته باشد. این مرد بر تمام متون تاریخی این قسمت مسلط است و جزییاتش را می‌داند. همه سخنش را حجت و سند می شمردند.
آثار
تألیفات
- اندلس یا تاریخ حکومت مسلمین در اروپا؛ این اثر یکی از برجسته‌ترین آثار آیتی محسوب می‌شود و درباره تاریخ آندلس در زمان حکومت مسلمانان بر آن دیار است. این اثر به زبان فارسی گزارش مفصل تاریخی از دوره نخستین فرمانده مسلمانان اسپانیا تا آخرین حاکم مسلمانان آن دیار که قرارداد صلح غرناطه را امضا کرد به دست داده است. آیتی در این اثر به بیان وقایع اکتفا کرده و از تحلیل و تفسیر وقایع خودداری کرده است.
- بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، با همکاری دیگران، تهران، شرکت انتشار، ۱۳۴۱ ش
- بررسی تاریخ عاشورا، تهران، ۱۳۴۳ش، مشتمل بر هفده جلسه سخنرانی درباره قیام امام حسین(ع) در رادیو ایران
- تاریخ پیامبر اسلام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۹ ش؛ مؤلف در آغاز، نام این کتاب را تاریخ اسلام نهاده بود؛ اما از آنجا که تنها تاریخ زندگانی پیامبر اسلام تا سال نهم هجری را نگاشته بود، کتاب بعد از فوت مؤلف با عنوان تاریخ پیامبر اسلام به چاپ رسید. این کتاب در نخستین دوره انتخاب کتاب سال جمهوری اسلامی ایران (۱۳۶۲ ش) به‌عنوان کتاب برگزیده سال در موضوع علوم و معارف اسلامی و تاریخ و سیره برگزیده شد.
- سرمایه سخن، تهران، اداره کل اوقاف، ۱۳۳۹ ش؛ کتابی سه جلدی مشتمل بر مطالب مذهبی و اخلاقی برای واعظان، بر پایه منابع معتبر، کار مشترک آیتی و سید محمدباقر سبزواری است.
- سیمای علی از مسجدالحرام تا مسجد کوفه، قم، جهان آرا، ۱۹۷۷ م
- فهرست ابواب و فصول اسفار، تهران، ۱۳۴۰ش، مندرج در یادنامه ملاصدرا
- گفتار عاشورا، با همکاری دیگران، تهران، شرکت انتشار، ۱۳۴۱ش، مجموعه بحثهایی درباره قیام امام حسین(ع)، از آیتی، مرتضی مطهری، سید محمد حسینی بهشتی و سید محمود طالقانی
- مقولات و آراء مربوط به آن، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۳ش، پایان‌نامه دکتری آیتی
- موجباتی که امام حسین را وادار به قیام کرد، با همکاری مرتضی مطهری، تهران، ۱۹۷۷ م.
- شهداء الإسلام في عصر الرسالة؛ به زبان عربی است. آیتی می گفت این کتاب را تا دوازده جلد ادامه خواهدداد، اما عمر استاد کفاف نداد.
ترجمه‌ها
- آیینه اسلام، ترجه کتاب مرآةالاسلام تالیف طه حسین، تهران، شرکت انتشار، ۱۳۳۹ ش
- افکار جاوید محمد، مولوی محمدعلی لاهوری، تهران، کتاب فروشی محمدی، ۱۳۳۵ش، این کتاب در سال ۱۳۳۵ ش برنده جایزه سلطنتی ترجمه در رشته اجتماعی شد.
- البلدان، احمد ابن ابی‌یعقوب، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۳ ش
- تاریخ یعقوبی، ۲ جلد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۲-۱۳۴۳ ش
- جهان در قرن بیستم، لویس ل. اسنایدر، تهران، شرکت انتشار، ۱۳۴۲ ش
- تئاتر ضحاك تالیف سامی بک و به زبان ترکی عثمانی بود.
تصحیح و نشر متون
- تصحیح و تنقیح مثنوی مقامات الابرار، محمدحسن آیتی، ۱۳۳۷ ش
- تصحیح تفسیر شریف لاهیجی، بهاء‌الدین محمد شریف لاهیجی، ج۳ و ۴، تهران، اداره کل اوقاف، ۱۳۴۰ ش.
مقالات
- همه مسؤول یكدیگریم؛ چاپ شده در كتاب گفتار ماه، ج۱ ص۴۵
- كتاب و سنت؛ چاپ در كتاب گفتار ماه جلد اول، ص۲۲۵
- راه و رسم تبلیغ؛ مطبوع در كتاب گفتار ماه جلد دوم، ص۱۴۹
پانویس
- ↑ آیتی، احوال آیتی به قلم خودش، ص۲۰۷.
- ↑ آیتی، احوال آیتی به قلم خودش، ص۲۰۷.
- ↑ یاد، محمد، بدیعی، (نشریه كیهان اندیشه، ش ۳۷ )، ص۱۹۵.
- ↑ آیتی٬ تاريخ پيامبر اسلام مقدمه، صص۹-۷ (زندگی نامه به قلم خود استاد).
- ↑ آیتی، آندلس یا تاریخ حکومت مسلمین در اروپا.
- ↑ افشار، وفات محمدابراهیم آیتی، ص۲۰۶.
- ↑ قديانى، فرهنگ جامع تاريخ ايران، ۱۳۸۷ش٬ ج۲، ص۷۶۴.
- ↑ آیتی٬ یادی از استاد فقید شادروان دکتر محمد ابراهیم آیتی، (مجله مطالعات اسلامی، ش۳۹-۴۰) ص۲۴۵.
- ↑ حائری، علی، روزشمار شمسی، ۱۳۸۶ش، ص۴۸۷.
- ↑ آیتی، محمد حسین، بهارستان در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان، مشهد، دانشگاه فردوسی، ۱۳۷۱ش، ص۳۵۴.
- ↑ آیتی، بهارستان در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان، ص۱۸۷.
- ↑ مطهری، ده گفتار، ص۲۲۲.
- ↑ مطهری، مجموعه آثاراستادشهيدمطهرى، صدرا، ج۲۵، ص۳۴۲.
- ↑ برگزیدگان علمی و فرهنگی هنری در جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۳-۱۳۵۸ به کوشش مریم آقا شیخ محمد و سعید نوری نشاط، تهران، کویر، ۱۳۷۷ش، ص۳۵۲.
- ↑ یادی از استاد فقید شادروان دکتر محمد ابراهیم آیتی، ص۲۴۳.
منابع
- آیتی، محمدابراهیم، احوال آیتی به قلم خودش، راه نمای کتاب، ۱۳۴۳ش.
- آیتی، محمدحسین، بهارستان در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان، مشهد، دانشگاه فردوسی، ۱۳۷۱ش.
- افشار، ایرج، وفات محمدابراهیم آیتی، راهنمای کتاب، ۱۳۴۳ش.
- قديانى، عباس، فرهنگ جامع تاريخ ايران، تهران، انتشارات آرون، چاپ ششم، ۱۳۸۷ش.
- مطهرى، مرتضی٬ مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى، قم، انتشارات صدرا.
- مطهری، مرتضی، ده گفتار، تهران، امت، ۱۳۵۶ش.